ZWIĄZEK NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO (ZNP) – W SETNĄ ROCZNICĘ POWSTANIA
Pierwszą nauczycielską zawodową organizacją na ziemiach polskich, był założony w 1905 roku Polski Związek Nauczycielski (ZNP) – i chociaż nazwa, struktura i opcje ideowe tej organizacji, poprzez dziesiątki lat ulegały przeobrażeniu, tę właśnie datę uznaje się za początek Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Początkowo ZNP zrzeszał głównie nauczycieli szkół średnich walczących o polską szkołę w Królestwie Polskim, a pierwszy zjazd przedstawicieli ludowego nauczycielstwa w Królestwie odbył się w Pilaszkowie koło Łowicza, w październiku 1905 roku. W tym także roku, pod wpływem rozpowszechniających się Rosji, a następnie na obszarach zaborów – nastrojów rewolucyjnych i walki o polskość, powstał w Królestwie, jak również w Galicji Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego (KZNL). W kolejnych latach tworzono dalsze nauczycielskie organizacje i zrzeszenia związkowe, które odegrały w historii znaczącą rolę w budowie polskiej nowej państwowości, w rozwoju i upowszechnieniu oświaty, zwłaszcza na terenach zubożonych, upadających miast i miejscowości obszarów zaborów: rosyjskiego, austriackiego i pruskiego. Organizacje te prowadziły kursy dla nauczycieli, upowszechniały postępową myśl pedagogiczną, otwierały biblioteki i czytelnie, wydawały lokalne czasopisma, jednoczyły środowisko pedagogiczne z lokalną społecznością w “pracy u podstaw” i utrwalaniu świadomości narodowej. Na przełomie lat 1916÷1917, powstaje Zrzeszenia Nauczycielskich Szkół Początkowych zainicjowali nauczyciele szkół elementarnych, w roku 1919 przystąpili do organizacji swoich stowarzyszeniowych także nauczyciele szkolnictwa średniego, w efekcie których powstał Związek Zawodowy Nauczycieli Polskich Szkół Średnich (ZZNPSŚ). Oba stowarzyszenia podjęły decyzję o połączeniu, w wyniku którego w roku 1930 powstał Związek Nauczycielstwa Polskiego, ZNP – związek, o zdecydowanie lewicującym, demokratycznych wyrazie ideowym. Nie skonsolidował on wówczas całego środowiska nauczycielskiego, równolegle bowiem działało Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Towarzystwo Szkół Średnich i Wyższych, Stowarzyszenie Dyrektorów Polskich Szkół Średnich Państwowych, Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Zawodowych, a w szkołach wyższych – autonomiczne organizacje asystentów , docentów, itp. – organizacje nauczycielskie o różnych rodowodach ideowych. Przed wybuchem II-ej wojny światowej ZNP skupiał ponad 50 tys. członków, Prowadził Instytut Pedagogiczny i liczne szkoleniowe kursy wakacyjne, posiadał majątek trwały w wysokości ok. 10 mln zł, wydawał łącznie 39 czasopism i był jedną z najbardziej wówczas postępowych dynamicznych, demokratycznych organizacji zawodowych w Polsce. ZNP zorganizował 4 wielkie kongresy pedagogiczne: w roku 1929 – w Poznaniu, 1931 – w Wilnie, 1933 – we Lwowie i 1939 – w Warszawie, z których ostatni opowiedział się za demokratyzacją, jednością oświaty i reformami gospodarczo-społecznymi w Polsce. Podczas wojny i okupacji hitlerowskiej, ZNP działał jako Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), a po wojnie – reaktywowany został jako zjednoczony ZNP. W listopadzie 1945 roku w Bytomiu odbył się pierwszy powojenny Zjazd ZNP, jako podwaliny do powstania jednolitej organizacji zawodowej pracowników oświaty, nauki i placówek wychowawczych, która miała zająć się wówczas odbudową szkolnictwa polskiego, dokształcaniem kadry nauczycielskiej, upowszechnieniem doświadczeń pedagogicznych, rozwijaniem działalności socjalnej i kulturowej, a także brała czynny udział w pracach nad przygotowaniem założeń programowych i organizacyjnych do reformy szkolnictwa.
Od października 1980 roku ZNP działa jako federacja dwóch autonomicznych związków członkowskich:
ZNP – Oświata, zrzeszając pracowników Oświaty i Wychowania oraz ZNP – Nauka, zrzeszający pracowników Szkół Wyższych i Instytutów Naukowych. W okresie stanu wojennego, 13 grudnia 1981 roku, zawieszono działalność ZNP na okres roku, by reaktywować jego działalność w końcu 1982 roku. Związek Nauczycielstwa Polskiego jest członkiem Międzynarodowej Federacji Związków Nauczycielskich (FISE) i Światowej Federacji Nauki.
Opracowała Małgorzata Solska